Με εντυπωσίασε (θετικά) η μετάφραση τίτλου και υπότιτλου των δοκιμίων του Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση. Απόπειρες ενός εκμηδενισμένου να υπερβεί το ανυπέρβλητο, γερμ. έκδοση Jenseits von Schuld und Sühne. Bewältigungsversuche eines Überwältigten (μετάφραση Γιάννης Καλλιφατίδης, εκδόσεις Άγρα). Η μετάφραση ακολουθεί το γερμανικό πρωτότυπο χωρίς να αποξενώνει, αντίθετα μεταφέρει με σεβασμό τις επιλογές του συγγραφέα που ιδίως στον υπότιτλο παρουσιάζουν ιδιαιτερότητα και δυσκολία. Überwältigt σημαίνει σαστισμένος, καθηλωμένος, συγκλονισμένος, σε απόγνωση, όλα αυτά μαζί. Bewältigen σημαίνει αντιμετωπίζω, ξεπερνώ, το ουσιαστικό "υπέρβαση" μπορεί να μην συνοδεύεται από αντικείμενο όπως και στα ελληνικά. Εδώ θα ήταν "απόπειρες υπέρβασης". Ο γερμανικός υπότιτλος ακούγεται αρκετά αποστασιοποιημένος, αλλά και στα ελληνικά η χρήση του "εκμηδενισμένος" μαζί με το λογικού χρωματισμού "απόπειρες" υποβάλλει την απόσταση ανάμεσα στην ηθική/ψυχική και στην πνευματική εσωτερική τάξη αφού ο στοχασμός υπάρχει ακόμη για να αναμετρηθεί με την ψυχική συντέλεια.
Η διακειμενική σχέση, αλλά και το ζήτημα της σημασίας που έχει η μετάφραση τίτλου και υπότιτλου ενός έργου, μας παραπέμπουν στο ντοστογιεφσκικό Έγκλημα και τιμωρία και στην τελευταία γερμανική έκδοσή του (Verbrechen und Strafe, μετάφραση Swetlana Geier, 1994), η οποία επιστρέφει με την επιλογή αυτού του τίτλου σε δύο εκδόσεις του 1921 και 1924. Μέχρι πρότινος 17 γερμανικές μεταφράσεις του μυθιστορήματος από το 1888 -με εξαίρεση τις δύο προαναφερθείσες- έφεραν τον τίτλο Ενοχή και εξιλέωση (Schuld und Sühne). Έγινε εκτεταμένη συζήτηση τότε για τη μεταφραστική αυτή τομή που ουσιαστικά συντάσσεται με την αγγλική και γαλλική εκδοχή (Crime and Punishment, Crime et Châtiment). Και δικαιολογημένα, διότι οι δύο τίτλοι απέχουν πολύ: ο παλαιότερος είναι φιλοσοφικής και ηθικής τάξης, ο νεότερος ενέχει και την κοινωνική, δικαστική παράμετρο.
Το Se questo è un uomo του Πρίμο Λέβι έχει μεταφρασθεί Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (μετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη, εκδόσεις Άγρα). Δύσκολο το φαινομενικά απλό. "Αν αυτό είναι κράτος, σφύρα μου", λέμε για παράδειγμα. "Αν αυτό είναι το κράτος, χαιρέτα μας", δεν είναι το ίδιο (δεν θα συνεχίζαμε με "σφύρα μου", διότι άλλη σημασία). Το πρώτο, χωρίς το οριστικό άρθρο, είναι απολύτως απαξιωτικό και αμφισβητεί την ύπαρξη καθεαυτήν του συγκεκριμένου που στον Λέβι είναι ο άνθρωπος, τέλος πάντων κάτι με μορφή ανθρώπου ("Εάν αυτό είναι άνθρωπος"). Το δεύτερο αποδέχεται την ύπαρξη του συγκεκριμένου, δηλαδή του ανθρώπου, από τη μορφολογική άποψη και εγείρει ένα ηθικό ερώτημα: "είναι δυνατόν ο άνθρωπος να είναι έτσι;" Οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες ακολούθησαν το πρωτότυπο και μετέφρασαν με το αόριστο άρθρο (If This Is a Man, Si c'est un homme, Ist das ein Mensch, Si esto es un hombre), γιατί δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς -όπως και η ιταλική. Στην ελληνική η χρήση του αόριστου άρθρου δεν είναι συχνή και ούτε υποχρεωτική όπως στις παραπάνω ευρωπαϊκές γλώσσες, αντί αυτού έχουμε το λεγόμενο "μηδενικό άρθρο" ("Εάν αυτό είναι άνθρωπος"), το οποίο δηλώνει ό,τι και το αόριστο άρθρο παραπάνω ευρωπαϊκών γλωσσών: ότι το ουσιαστικό δεν είναι αναφορικό, ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένο σημείο αναφοράς. Στην προκειμένη περίπτωση του τίτλου, ότι δεν μιλάμε για άνθρωπο.
Ως στοιχεία του περικειμένου, τίτλος και υπότιτλος είναι σημαντικότατοι δείκτες που προσανατολίζουν τον αναγνώστη και επηρεάζουν την πρόσληψη.
Η διακειμενική σχέση, αλλά και το ζήτημα της σημασίας που έχει η μετάφραση τίτλου και υπότιτλου ενός έργου, μας παραπέμπουν στο ντοστογιεφσκικό Έγκλημα και τιμωρία και στην τελευταία γερμανική έκδοσή του (Verbrechen und Strafe, μετάφραση Swetlana Geier, 1994), η οποία επιστρέφει με την επιλογή αυτού του τίτλου σε δύο εκδόσεις του 1921 και 1924. Μέχρι πρότινος 17 γερμανικές μεταφράσεις του μυθιστορήματος από το 1888 -με εξαίρεση τις δύο προαναφερθείσες- έφεραν τον τίτλο Ενοχή και εξιλέωση (Schuld und Sühne). Έγινε εκτεταμένη συζήτηση τότε για τη μεταφραστική αυτή τομή που ουσιαστικά συντάσσεται με την αγγλική και γαλλική εκδοχή (Crime and Punishment, Crime et Châtiment). Και δικαιολογημένα, διότι οι δύο τίτλοι απέχουν πολύ: ο παλαιότερος είναι φιλοσοφικής και ηθικής τάξης, ο νεότερος ενέχει και την κοινωνική, δικαστική παράμετρο.
Το Se questo è un uomo του Πρίμο Λέβι έχει μεταφρασθεί Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (μετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη, εκδόσεις Άγρα). Δύσκολο το φαινομενικά απλό. "Αν αυτό είναι κράτος, σφύρα μου", λέμε για παράδειγμα. "Αν αυτό είναι το κράτος, χαιρέτα μας", δεν είναι το ίδιο (δεν θα συνεχίζαμε με "σφύρα μου", διότι άλλη σημασία). Το πρώτο, χωρίς το οριστικό άρθρο, είναι απολύτως απαξιωτικό και αμφισβητεί την ύπαρξη καθεαυτήν του συγκεκριμένου που στον Λέβι είναι ο άνθρωπος, τέλος πάντων κάτι με μορφή ανθρώπου ("Εάν αυτό είναι άνθρωπος"). Το δεύτερο αποδέχεται την ύπαρξη του συγκεκριμένου, δηλαδή του ανθρώπου, από τη μορφολογική άποψη και εγείρει ένα ηθικό ερώτημα: "είναι δυνατόν ο άνθρωπος να είναι έτσι;" Οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες ακολούθησαν το πρωτότυπο και μετέφρασαν με το αόριστο άρθρο (If This Is a Man, Si c'est un homme, Ist das ein Mensch, Si esto es un hombre), γιατί δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς -όπως και η ιταλική. Στην ελληνική η χρήση του αόριστου άρθρου δεν είναι συχνή και ούτε υποχρεωτική όπως στις παραπάνω ευρωπαϊκές γλώσσες, αντί αυτού έχουμε το λεγόμενο "μηδενικό άρθρο" ("Εάν αυτό είναι άνθρωπος"), το οποίο δηλώνει ό,τι και το αόριστο άρθρο παραπάνω ευρωπαϊκών γλωσσών: ότι το ουσιαστικό δεν είναι αναφορικό, ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένο σημείο αναφοράς. Στην προκειμένη περίπτωση του τίτλου, ότι δεν μιλάμε για άνθρωπο.
Ως στοιχεία του περικειμένου, τίτλος και υπότιτλος είναι σημαντικότατοι δείκτες που προσανατολίζουν τον αναγνώστη και επηρεάζουν την πρόσληψη.
